Butlan, ölü doğmuş bir işlemin yapılması anlamına gelir ve bir hukuki işlemin yapılsa dahi yapıldığı andaki batıl hallerin var olması sebebiyle hukuken varlığının söz konusu olmaması demektir. Butlan yapılan işlemlerin sonuçlarına dair bir nitelemeyi ifade eder.
Hukuk düzeni belirli işlemlerin bazı şartlar altında ve koşullarda yapılmasını hükme bağlamış olup, bu koşullar sağlanmadan akdedilen sözleşme ve yapılan işlemlerin geçerli olması mümkün olmaz. Belirlenen yasal koşulları taşımayan bu işlemlerin yapıldıkları andan itibaren geçersiz oldukları kabul edilir ve bu hali tanımlayan kavram “mutlak butlan”dır.
Butlan, mutlak ve nisbi olarak ikiye ayrılmaktadır. Butlan türleri bakımından ileri sürülme koşulları ve dikkate alınması bakımından temel farklılıklar bulunmaktadır.
Mutlak Butlan ve Nisbi Butlan Halleri ve Örnekleri
Mutlak butlan, emredici normlara, kanunlara, genel ahlak kurallarına, var olan şekli ilkelere ve belirli hukuki işlemlerin yapılmasına dair temel kurallara aykırılığı ifade eder.
Nisbi butlan halleri ise daha çok belirli eksiklikler sebebiyle hukuki işlemin geçerliliğinin hukuken sakat olması ve ileri sürülmesi halinde söz konusu olur. Bu haller, iradeyi sakatlayan ve hukuki işlemin yapılmasına etki eden sakatlık halleridir. Nisbi butlan sebepleri yanılma (hata), aldatma (hile) ve korkutma (ikrah) gibi iradeyi sakatlayan ve olumsuz etkileyen ve hukuki işlemin var olmasına etki eden halleri kapsar.
Mutlak butlan ile batıl olan işlemlerin sonradan geçerli hale getirilmesi mümkün değildir. Yani ilk başta yanlış yapılan işlem sonradan geçerli olacak şekilde düzeltilemez. Nisbi butlan hallerinin ileri sürülmesi bakımından kişinin bunu hukuken ileri sürmesine imkan var olmalıdır.
Butlan Kabul Edilen Haller ve Nitelikleri
Butlana sebep olacak halleri genel olarak sıralamak mümkündür:
*Kanuna ve emredici normlara aykırılık halleri,
*Genel ahlaka aykırılık halleri,
*Suç teşkil eden, hukuk aykırı bir amaca ulaşamayı amaçlayan ya da fiilen konusu imkansız olan durumlara dair yapılan hukuki işlemler,
*İrade sakatlığı sebepleri söz konusu olan haller,
*Tam ehliyetsiz kişilerin taraf olduğu hukuki işlemler,
*Gerçek kişiliği bulunmayan varlıkları taraf kabul eden işlemler.
İşlemin niteliğine bağlı olarak mutlak ya da nisbi butlan halleri incelenmeli ve talep buna göre yapılmalıdır.
Mutlak Butlan Nisbi Butlan Farkları
Mutlak butlan halleri zamanaşımı def’i ileri sürülemeyecek hallerdir ve her zaman ve re’sen dikkate alınmayı gerektirir. İşlemin kurucu unsurların var olan sakatlık halleri gereğince hukuki işlem ölü doğmuş ve geçerlilik koşullarını sağlamamış olur.
Mutlak butlan, re’sen dikkate alınması gereken bir haldir. Nisbi butlan halleri ise taraflardan birisi tarafından ileri sürülmelidir.
Mutlak butlan halleri her zaman ve bir süre kaydına bağlı olmaksızın dava konusu olabilir. Tarafların yapılan işlem konusunda sessiz kalmaları veya eylemde bulunmamaları eylemin geçerli hale gelmesine etki edemez.
Nisbi butlanda ise sakatlık hallerinin kanunda belirlenen süreler içerisinde gündeme getirilmesi gereklidir. Süresinde ve ilgili taraflarca ileri sürülmeyen nisbi butlan halleri dikkate alınmaz.
Mutlak butlan en ağır geçerizlik türlerinin başında gelir ve bu sebeple yargılama mercii her zaman ileri sürülmese dahi bu hallerin var olup olmadığını gözetmek ve incelemek durumundadır.
Nisbi butlan halleri ileri sürülmedikçe geçerliliğini korumaya devam eder. Hile ile evlendirildiğini iddia eden kişi bunu dava ile ileri sürmedikçe evlilik geçerli olmaya devam edecektir.
“Yokluk halleri” ise eksik işlemle yapılan hukuki işlemin varlık kazanmaması demektir. Tapu Müdürlüğünde yapılan bir gayrimenkul satışı, yetkili memur eliyle yapılmadığı için hukuki işlem vasfı kazanmaz, ancak tapu memuru eliyle yapılırken kişinin iradesi yanıltılırsa işlem nisbi butlan ile sakat hale gelir, mutlak butlan ise yapılan satış işleminin gerekli taraf imzalarını ve iradelerini içermemesi ve kanuna aykırı şekilde yapılmış olması sebebiyle yapıldığı andan itibaren geçersiz olmasıdır.
Aile Hukukunda Butlan Halleri
Aile hukukunda özellikle evlenme bakımından bazı butlan halleri önem taşır. Buna örnek olarak bazı halleri sıralamak gereklidir:
*Mevcut bir evlilik bulunması bu evliliğe rağmen yapılan sonraki evliliği geçersiz kılar, önceki evliliğin varlığı ve devam ediyor olması yapılan sonraki evlilik bakımından mutlak butlan sebebidir.
*Kanun evlenmenin yakın akrabalar arasında yapılması bakımından kısıtlamalar getirmiş olup, bu kısıtlamaya aykırı bir evlilik de batıldır ve bu evliliğin de yapıldığı anda hukuken var olması mümkün değildir. Yeğen ile dayının evlenme akdi bu niteliktedir.
*Evlenme, kadın ve erkek arasında gerçekleşmesi gereken bir akit olarak kabul edilmiş olup, kadının kadınla evlenmesi de kanuna aykırılık teşkil edecektir.
*Ayırt etme gücünden sürekli yoksunluk halleri de evlenmeye engel bir butlan sebebidir. Akıl hastalığı da aynı şekilde evlenmeye engeldir ve akıl hastası olduğu resmen bilinen bir kişinin evlenmesi yapıldığı anda batıl olmasına ve geçersizliğine sebep olur.
Evlendirme Yönetmeliğinde (Md. 15) evlenmeye engel haller “hısımlık, evli olmak, kadın bakımından kanuni bekleme (iddet süresi) süresini doldurmamış olmak, gaiplik ve sağlık raporu alınmamış olmak” şeklinde sıralanmıştır. Örneğin gaipliğine karar verilen kişinin eşi, mahkemece evliliğin feshine karar verilmedikçe yeniden evlenemez.
İdare Hukukunda Butlan Halleri
İdare hukuku bakımından da mutlak butlan ve nisbi butlan hallerinin çoklukla var olduğu görülmektedir:
*Yetkili olmayan bir kişinin aldığı kararlar bu kapsamdadır.
*Kolluk görevlisinin yetkisi olmadığı ve kanunda düzenlenmemiş bir konuda işlem yapması.
*Yetkisiz bir idari merciin vergi cezası kesmesi bu şekildedir.
*Vergi tarh etmeye yetkisi olmayan kamu mercilerinin vergi tarh etmesi ve buna ilişkin bildirim yapması.
*Yetkili olmayan idari merciin işlem tesis etmesi ve kanuna aykırı surette yaptığı idari işlemlerin mutlak butlan kapsamında değerlendirilmesi mümkündür. Çünkü emredici normlara aykırılık ve kanun hükmüne aykırı idari işlem yapılarak işlem en başından itibaren geçersiz yapılmış olmaktadır.
Özel Hukuk Bakımından Butlan Sebepleri
*Kanunda yapılma şekli ve nitelikleri belirlenen bir sözleşmenin hukuka aykırı şekilde yapılması halinde kanuna aykırılık bir mutlak butlan sebebi olarak kabul edilir. Tapu Müdürlüklerinde yapılmayan bir gayrimenkul satışının geçerli olması mümkün değildir.
*Bir sözleşmede yer alan kamu düzenine, kanuna ve genel ahlaka aykırı hükümlerin de mutlak butlan ile geçersiz kabul edilmesi gerekmektedir.
*Fiilen icrası ve var olması söz konusu olmayan konulara ilişkin bir edimi içeren sözleşmelerin de yapılması olanaksızdır ve bu durum mutlak butlan sebebidir.
*Tam ehliyetsiz olan ve sözleşmeye taraf olması hukuken mümkün olmayan kişilerin yaptıkları sözleşmelerin de batıl ve mutlak butlan sebebiyle yok hükmünde olduğu kabul edilmektedir.
*Bir suçun işlenmesine ya da kanunda yasaklanmış eylemlerin ifasına dair yapılan sözleşmelerin de mutlak butlan ile geçersiz oldukları görülmektedir. Emredici normlara aykırı düzenlenen bu tip sözleşmelerin var olması ve hukuken sonuç doğruması olanaksızdır.
Mutlak Butlan Hallerinde Alınabilecek Tedbirlerin Kapsamı
Bazı hallerde mutlak butlan var olsa da işlemin geçersizliğine hükmolunsa da bunun yanında gerekli tedbirlerin alınması da söz konusu olabilir. Örneğin kayyım atanması gereken durumlar, vasi atanmasını gerektiren haller, akli melekeleri bakımından hukuki işlem tesis etmeye muktedir/ehil olmayan kişilere yönelik tedbirlerin bu kapsamda değerlendirilmesi mümkündür.
Mutlak butlan halleri geniş kapsamlı ancak her bir hukuki işlem bazlı mütalaa edilmelidir.