“4721 sayılı Türk Medeni Kanunu
b. Ölüm karinesi
Madde 31- Bir kimse, ölümüne kesin gözle bakılmayı gerektiren durumlar içinde kaybolursa, cesedi bulunamamış olsa bile gerçekten ölmüş sayılır.”
Ölüm karinesi, bir kimsenin ne olduğu bilinmeyen bir şekilde ortadan kaybolması ve hukuken varlığına ilişkin yeterli karinelerin yokluğu haline bağlı olarak öldüğünün kabul edilmesidir. İsviçre Kanunu’nda da yer alan bu düzenleme, bir kimsenin cesedi de var olmadan ve öldüğüne dair yetkili merciler tarafından bir belge tanzim edilmeden ölümünün kesin olmasını ifade eder. Bir uçağın düşmesi halinde denizde kaza yerine ulaşılamaması gibi hallerde yaşadığı belirlenemeyen kişilerin öldüğünün bir karine olarak kabulü gerekmektedir. Buna benzer çok sayıda olay söz konusu olabilir. 2023 Kahramanmaraş depreminde cesetlerine ulaşılamayan birçok kişi hakkında bu şekilde işlem yapıldığı bilinmektedir. Ölüm karinesinin adi (aksi ispat edilebilen) bir karine olarak kabul edilmesi doktrinde benimsenmektedir.
Karineden kast edilen gerçekleştiği bilinmeyen bir olguya dair var olan durumdan ve eldeki bilgilere göre sonuç çıkarılması anlamına gelmektedir.
TMK Md. 44’e göre de “Bir kimse, ölümüne kesin gözle bakılmayı gerektiren durumlar içinde ortadan kaybolursa cesedi bulunamamış olsa bile, o yerin en büyük mülkî amirinin emriyle kütüğe ölü kaydı düşürülür.
Bununla birlikte her ilgili, bu kişinin ölü veya sağ olduğunun mahkemece tespitini dava edebilir.”
Ölüm karinesi, öldüğü konusunda çıkarım yapmaya imkan veren olaylar (kaza, deprem, denizde kaybolma vb.) sonucunda kişinin öldüğüne dair hukuken bir sonuca ulaşılmasını ve hakkındaki işlemlerin bu karineye bağlı olarak tesis edilmesini sağlayan hukuki bir durumdur.
Ölüm Karinesi İle Ölüm Belgesi Aynı Şey Midir?
“Ölüm karinesi” ile “ölüm belgesi” hukuken aynı anlama gelmez. Ölüm karinesi kişinin yukarıda açıklanan öldüğünün varsayılmasını gerektiren bir durumu esas alarak hakkında öldüğüne ilişkin hukuki işlemler tesis edilmesine dayanır.
Ölüm belgesi ise kişinin kesin olarak öldüğünü gösteren resmi bir belgedir. Sağlık Bakanlığı’nca belirlenen ve doktor raporu şeklinde düzenlenen bu belge kişinin ölümünün kayıt altına alınarak cesedin nakli ve defninin sağlanmasına imkan verir. Ayrıca ölüm belgesi düzenleyen sağlık kuruluşunca Nüfus Müdürlüğüne gönderilmek suretiyle nüfus kayıtları buna göre düzenlenir.
Ölüm karinesi kesin ölümü ispata imkan vermez ve her zaman aksi ispatlanabilir. Ancak ölüm belgesi bir yanlışlık yapılmadığı sürece kesin olarak hakkında düzenlendiği kişinin öldüğünü ifade eder.
Kayıp Kişilere Ölüm Karinesi Ne Zaman Uygulanır?
Ölüm karinesi çerçevesinde bir kişinin gerçekten ölmüş sayılması için gerçekleşmesi gereken iki maddi koşul aranır ve bu maddi koşullar üçüncü bir koşul olarak şekli işlem ile tamamlanmış olmalıdır:
a) kişinin ölümüne kesin gözüyle bakılmasını gerektiren durumlar içinde kaybolması, b) kişinin cesedinin bulunamamış veya bir ceset bulunsa bile bu cesedin teşhis edilememiş olması ya da cesedin o kişi olmadığının anlaşılması,
c) gerçekleşmesi gereken şekli koşul ise kişinin ölüm kütüğüne ölü olarak kaydedilmesi işlemidir.
Kişinin ölümüne kesin gözüyle bakılması halinde ölüm karinesi, ölümünün yüksek olasılık dahilinde olması halinde ise gaiplik söz konusu olur. Kişinin ölümüne dair belirli bir süre beklemeyi gerektirecek bir durum vaki olmamalıdır. Ortada değerlendirme yapılacak bir cesedin bulunmadığı hallerde ölüm karinesi çerçevesinde hareket etmek gereklidir. Kişinin kesin olarak öldüğünün düşünüldüğü ancak cesedin bulunmadığı durumlarda ölüm belgesi düzenlenemez ve bu belgeye dayanarak ölü kaydı da tescil edilemez. Bu sebeple kanunda “ölüm karinesi” şeklinde hukuki bir kurum oluşturularak durum çözümlenmiştir.
Nüfus Hizmetleri Uygulama Yönetmeliği’nin 39’uncu maddesinde de konu “Ölüm Karinesi” başlığı altında benzer şekilde düzenlenmiştir: “(1)Bir kimse, ölümüne kesin gözle bakmayı gerektiren durumlar içinde ortadan kaybolursa, cesedi bulunamamış olsa bile kişinin alt veya üst soyundan bir kişinin ya da kardeşlerinin, bunlar yoksa mirasçılarının yazılı başvurusu üzerine olaya ilişkin resmî belgelerin ibraz edilmesi ya da yetkili makamların durumu resmî yazı ile nüfus müdürlüğüne bildirmeleri halinde mülkî idare amirinin onayı ile aile kütüğüne ölüm olayı tescil edilir.”
Mülki idare amirinin nüfusa ölüm kaydı düşülmesine karar vermesi veya onaylaması, yukarıda sıralanan koşulların ölüm karinesi bakımından gerçekleşmiş olduğunu teyit etmesi demektir. Nüfus kaydı bakımından yapılan işlemler şekli işlemlerdir.
Ölüm Karinesi İçin Mahkeme Süreci Nasıl İşler?
Ölüm karinesinde gaiplikten farklı olarak mahkemece bir tespit ve karar alınmasına gerek yoktur.
Burada yetkili merciler kanunda düzenlenmiştir. Ölüm karinesi kararı, kişinin oturduğu yerdeki mahallin en büyük mülki idari amirliğince alınır. İkamet edilen yere göre valiliklerden veya kaymakamlıklardan ölüm karinesine ilişkin belge alınabilir. Bu kararın alınması ile birlikte, kişi hukuken ölmüş kabul edilir hale gelir ve hakkındaki işlemlerde bu durum esas alınır.
Ölüm karinesine dair karar alınması için ölüme dair sonuca varmaya ilişkin hadisenin üzerinden herhangi bir zaman dilimi geçmesi de gerekmez. Burada makul ve kabul edilebilir uygun bir zamanın geçmesi yeterlidir.
Ölüm Karinesi Sonrası Nüfus Kaydı Nasıl Güncellenir?
Nüfus kaydı yukarıda açıklandığı üzere TMK, Nüfus Hizmetleri Kanunu ve Nüfus Hizmetleri Uygulama Yönetmeliği hükümleri kapsamında güncellenir. Aslında tespit ve güncelleme meydana gelen hadiselere (kaza, deprem vb.) bağlı olarak idari mercilerin harekete geçmesiyle veya kendilerine kişinin yakınlarının müracaat etmesiyle başlar. Gerekli araştırma ve tespitler kolluk eliyle ve mülki idare amiri eliyle yapılarak ulaşılan sonuçlar kapsamında ölüm karinesinin varlığı sonucuna varılmış ise artık bu durumun tescili de ilgili mevzuat kapsamında yapılacaktır.